’21: Οι πρωτεργάτες αφηγούνται την Επανάσταση

Ο Νίκος Ροτζώκος σπούδασε Πολιτικές Επιστήμες και Ιστορία στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και στο Πανεπιστήμιο Paris I. Διδάσκει Νεότερη και Σύγχρονη Πολιτική Ιστορία της Ελλάδας στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ και είναι συγγραφέας του βιβλίου "Επανάσταση και εμφύλιος στο Εικοσιένα", Πλέθρον, Αθήνα 1997.

Ο Διονύσης Τζάκης διδάσκει στο Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο (ΕΑΠ).

Εμμανουήλ Ξάνθος (1772-1852). Γεννήθηκε στην Πάτμο. Στην Τεργέστη εργάστηκε ως εμπορικός υπάλληλος. Το 1810 εγκαταστάθηκε στην Οδησσό και εργάζεται ως γραμματικός. Το 1812 με τρεις εμπόρους από τα Γιάννενα, δημιουργούν δική τους εμπορική εταιρεία. Υπήρξε ελευθεροτέκτονας. Μαζί με τον Αθανάσιο Τσακάλωφ και Νικόλαο Σκουφά, ιδρύει τη Φιλική Εταιρεία το 1814. Αναλαμβάνει καθήκοντα ταμία και γραμματέα. Συναντά την άρνηση του Καποδίστρια να αναλάβει την αρχηγία της Φιλικής Εταιρείας και προτείνει στον Αλέξανδρο Υψηλάντη. Το 1839 διορίζεται σε διοικητική θέση στην Ύδρα και αργότερα στο Ελεγκτικό Συνέδριο, από όπου απολύεται. Έκτοτε ζει σε πλήρη ανέχεια, μέχρι τον θάνατό του στην Αθήνα το 1852. Τα Απομνημονεύματά του δημοσιεύτηκαν το 1845. Αποτελούν πολύτιμη πηγή πληροφοριών για τη�� Φιλική Εταιρεία.

Ο Ξόδιλος, Αθανάσιος (Βυτίνα Γορτυνίας, 1780 - Κιονόβιο Βεσσαραβίας, μετά το 1846) φιλικός και απομνημονευματογράφος. Μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία το 1820, πήρε τον ανώτερο βαθμό του "ιερέα" και αναδείχθηκε σ' ένα από τα σημαντικότερα στελέχη της.

Παλαιών Πατρών Γερμανός (1771-1826). Ιεράρχης και εκ των πρωταγωνιστών της Ελληνικής Επανάστασης. Το όνομά του ήταν Γεώργιος Γκόζιας και γεννήθηκε στην Δημητσάνα. Φοίτησε στην Σχολή της Δημητσάνας, έγινε γραμματέας του μητροπολίτη Αργολίδας Ιάκωβου Πετράκη, οπότε και χειροτονήθηκε ως διάκονος και έλαβε το όνομα Γερμανός. Στην Κωσνταντινούπολη φοιτά στην περίφημη Πατριαρχική Σχολή Κουρούτσεσμε. Σε ηλικία 36 ετών εκλέγεται μητροπολίτης Παλαιών Πατρών. Το 1818 μυήθηκε στην Φιλική Εταιρεία. Στςι 13 Μαρτίου 1821 ευλόγησε την σημαία της Επανάστασης στην Μονή της Αγίας Λαύρας. Την 25η Μαρτίου την ύψωσε στην Πάτρα και όρκισε τους επαναστάτες στην πλατεία Αγίου Γεωργίου. Πέθανε το 1826 κατά την διάρκεια της Γ΄ Εθνοσυνέλευσης, της οποίας είχε εκλεγεί μέλος. Στα τελευταία χρόνια του, έγραψε τα "Απομνημονεύματά" του, που δημοσιεύτηκαν το 1837.

Ο Αμβρόσιος Φραντζής (Καλάβρυτα 1778 - Αθήνα 1851) μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία το 1819 και ανέπτυξε μεγάλη δράση στην Πελοπόννησο, μύησε στην φιλική εταιρεία όλους τους μοναχούς του Μεγάλου Σπηλαίου, ενώ πήρε μέρος σε πολλές πολεμικές επιχειρήσεις.

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, Ραμαβούνι Μεσσηνίας 1770 ­ Αθήνα 1843: Η σημαντικότερη ηγετική φυσιογνωμία της Επανάστασης. Το όνομα του Κολοκοτρώνη συνδέθηκε με τις σημαντικότερες φάσεις του Αγώνα στην Πελοπόννησο. Ο πατέρας του Κωνσταντής Κολοκοτρώνης πήρε μέρος στην ένοπλη εξέγερση του Ελληνισμού, που υποκινήθηκε από την Αικατερίνη Β΄ της Ρωσίας το 1770, και σκοτώθηκε σε συγκρούσεις μαζί με δύο αδελφούς του. Τα γεγονότα αυτά υπήρξαν καθοριστικά για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη. 'Aρχισε τη δράση του το 1805, όταν πήρε μέρος στις ναυτικές επιχειρήσεις του ρωσικού στόλου την περίοδο του ρωσοτουρκικού πολέμου. Αργότερα υπηρέτησε στο ελληνικό στρατιωτικό σώμα που οργάνωσαν οι 'Aγγλοι και τιμήθηκε με το βαθμό του ταγματάρχη για τη δράση του εναντίον των Γάλλων. Το 1818 μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία και άρχισε με πάθος να προετοιμάζει τον Αγώνα στην Πελοπόννησο. Με την έναρξη της Επανάστασης αναδείχτηκε η στρατιωτική ιδιοφυία του Κολοκοτρώνη. Η παράδοση της Καλαμάτας (23 Μαρτίου 1821), η άλωση της Τριπολιτσάς (23 Σεπτεμβρίου 1821), οι νίκες στο Βαλτέτσι, τα Βέρβενα και τα Δολιανά εδραίωσαν το κύρος του ως στρατιωτικού ηγέτη, παράλληλα όμως προκάλεσαν και τις πρώτες αντιδράσεις μερίδας των τοπικών αρχόντων. Η αντίδραση αυτή κορυφώθηκε με την έλευση του Δ. Υψηλάντη που επεδίωξε να οργανώσει πολιτικά την Επανάσταση, και πήρε τη μορφή ανοικτής ρήξης μεταξύ στρατιωτικών και προκρίτων. Ο Κολοκοτρώνης προσπάθησε να συνδιαλλάξει τις αντιμαχόμενες μερίδες και να αποτρέψει την κατάρρευση της νεαρής Επανάστασης. Στις 26 Ιουλίου 1822 η ιστορική νίκη του στα Δερβενάκια οδήγησε στον αποδεκατισμό της στρατιάς του Δράμαλη, διέσωσε τον Αγώνα στην Πελοπόννησο και επικύρωσε, για μια ακόμα φορά, τις εξαιρετικές στρατιωτικές ικανότητες του "Γέρου" του Μοριά. Οι επιτυχίες αυτές δεν απέτρεψαν τη συνεχιζόμενη και κλιμακούμενη αντιπαράθεση μεταξύ στρατιωτικών και κυβερνητικών, της οποίας θύμα υπήρξε και ο Κολοκοτρώνης. Στις ένοπλες συγκρούσεις ο γιος του Πάνος και ο ίδιος συνελήφθησαν και κρατήθηκαν στο Ναύπλιο. Ο Κολοκοτρώνης αμνηστεύθηκε από την κυβέρνηση την περίοδο που ο Ιμπραήμ αποβιβάστηκε στην Πελοπόννησο και μαζί με τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη προσπάθησε να εμποδίσει την ανακατάληψη της Πελοποννήσου από τους Τούρκους και να εμψυχώσει το δοκιμαζόμενο πληθυσμό. Ως το τέλος της Επανάστασης ο Κολοκοτρώνης συνέχισε να διαδραματίζει ενεργό ρόλο στα στρατιωτικά και πολιτικά πράγματα της εποχής. Υποστήριξε θερμά τον Καποδίστρια και δέχτηκε με ενθουσιασμό την εκλογή του Όθωνα. Η διαφωνία του με τα μέτρα και την πολιτική της Αντιβασιλείας κατέληξε στη δίωξη και την πολύκροτη δίκη του με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας. Καταδικάστηκε σε θάνατο μαζί με το Δημ. Πλαπούτα παρά τις διαφωνίες των Τερτσέτη και Πολυζωίδη. Με την ενηλικίωση του Όθωνα πήρε χάρη, ονομάστηκε στρατηγός και έλαβε το αξίωμα του συμβούλου της Επικρατείας. Στα τελευταία χρόνια της ζωής του ο Κολοκοτρώνης υπαγόρευσε στον Γεώργιο Τερτσέτη τα "Απομνημονεύματά" του που κυκλοφόρησαν το 1851 με τον τίτλο ''Διήγησις συμβάντων της ελληνικής φυλής από τα 1770 έως τα 1836''. Τα "Απομνημονεύματα" του Κολοκοτρώνη αποτέλεσαν και αποτελούν πολύτιμη πηγή για την Ελληνική Επανάσταση.

Δεληγιάννης, Κανέλλος (1780-1862). Πελοποννήσιος προύχοντας, πρωτεργάτης της Επανάστασης του '21 στο Μοριά, και μετέπειτα πολιτικός. Γεννήθηκε στα Λαγκάδια Γορτυνίας, απόγονος της γνωστής οικογένειας των Δελληγιάννηδων, Κοτζαμπάσηδων της περιοχής. Υπήρξε μέλος της Φιλικής Εταιρείας, στην οποία μύησε και τον αδελφό του Πανάγο. Στις 23 Μαρτίου 1821 κήρυξε την Επανάσταση στη Γορτυνία, μαζί με τους αδελφούς του και τους Πλαπουταίους. Συμμετείχε στις πολιορκίες της Καρύταινας, της Τριπολιτσάς -όπου έχασε τον αδελφό του Θεόδωρο, εθελοντή όμηρο στην πολιορκημένη πόλη- και της Πάτρας. Ήλθε σε σφοδρή αντιπαράθεση με τον Θ. Κολοκοτρώνη, που υπήρξε έμμισθο πρωτοπαλλήκαρό του την προεπαναστατική περίοδο, και αποσύρθηκε από την πολεμική δράση, για να επιστρέψει μετά την απόβαση του Ιμπραήμ στο Μοριά. Αντικαποδιστριακός, καταδικάστηκε σε φυλάκιση από τους ανθρώπους του Κυβερνήτη. Υπήρξε ο πρώτος πρόεδρος της Ελληνικής Βουλής, μετά την ψήφιση του Συντάγματος του 1844.

Μεταξάς Κωνσταντίνος (1792-1870). Αγωνιστής του '21 και πολιτικός από την Κεφαλλονιά. Πολέμησε επικεφαλής σώματος Κεφαλλονιτών στη μάχη του Λάλα (Ήπειρος), διορίστηκε υπουργός της Δικαιοσύνης, διοργάνωσε τα νησιά του Αιγαίου και προήχθη σε στρατηγό. Το 1823, ως γενικός έπαρχος Δυτ. Ελλάδος, πήγε στο Μεσολόγγι, όπου συμφιλίωσε τους διαφόρους αρχηγούς σωμάτων και εργάστηκε δραστήρια για την άμυνα της πόλης. Όταν ο Ιμπραήμ εισέβαλε στην Πελοπόννησο, ανέλαβε την υπεράσπιστη του Παλαμηδίου· μετέπειτα έγινε αρχηγός του επιτελείου του στρατηγού Τσώρτς. Επί Καποδίστρια διορίστηκε έκτακτος επίτροπος των Κεφαλλήνων και μετείχε ως εκπρόσωπος της Πελοποννήσου στην Δ΄ Εθνοσυνέλευση· εν συνεχεία διετέλεσε έκτακτος επίτροπος της Ανατολικής Ελλάδος, όπου κατέστειλε τα εκεί ανταρτικά κινήματα. Το 1861 διορίστηκε μέλος της Γερουσίας, και μετά την κατάργησή της επέστρεψε στην Κεφαλλονιά, όπου ιδιώτευσε. "Τα Ιστορικά Απομνημονεύματα εκ της Ελληνικής Επαναστάσεως" αποτελούν το μοναδικό συγγραφικό του έργο.

Έλληνας αρχιτέκτονας - αρχαιολόγος και διδάκτορας της φιλολογίας (1887 - 1979). Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1887. Το 1917 έγινε διευθυντής αναστήλωσης αρχαίων μνημείων του Υπουργείου Παιδείας. Το 1920 έγινε καθηγητής του Πολυτεχνείου και το 1929 καθηγητής της βυζαντινής αρχαιολογίας στο πανεπιστήμιο Αθηνών. Το 1926 εκλέχτηκε ακαδημαϊκός. Έκανε πολλές ανασκαφές κι αναστηλώσεις μνημείων. Έγραψε επίσης και σχετικές πραγματείες. Το πρώτο του δημοσίευμα είναι "Η κρήνη της Λυκόσουρας". Πολλές απ' τις μελέτες του γύρω απ' την κλασική αρχαιολογία αναφέρονται σε ανασκαφές που έκανε ο ίδιος στο Μολύκρειο της Αιτωλίας, στη Φιγάλεια, στη Σικυώνα, στη Στύμφαλο, στη Μεσσήνη κλπ. Έγραψε για πολλούς αρχαίους ναούς, όπως "Ο εν Ελευσίνι ναός της Προπυλαίας Αρτέμιδος", "Ο ναός του Πτώου Απόλλωνος" κλπ. Ο Ορλάνδος εξέδωσε επίσης πολλά έργα γύρω από τη βυζαντινή αρχαιολογία όπως "Μοναστηριακή Αρχιτεκτονική", "Η Παρηγορήτισσα της Άρτης" κλπ. Πέθανε το 1979.

Ο Κωνσταντίνος Νικόδημος, (Ψαρά, 1795/6 - Αθήνα, 1879) ήταν πυρπολητής και απομνημονευματογράφος του ναυτικού αγώνα του 1821.

Ο Διονύσιος Σουρμελής ήταν ιστοριογράφος αλλά και αγωνιστής του 1821.

Ο Χριστόφορος Περραιβός (1774 - 1863) υπήρξε σύντροφος του Ρήγα Φεραίου. Φιλικός, μεγάλος πρωτεργάτης και αγωνιστής της Ελληνικής Επανάστασης και συγγραφέας ιστορικών έργων. Το 1823 χρημάτισε για ένα διάστημα υπουργός πολέμου και το 1825 έγινε στρατηγός.

Ιωάννης Μακρυγιάννης (1797-1864). Ο Ιωάννης Τριανταφυλλοδημήτρης του Δημητρίου και της Βασιλικής γεννήθηκε στο Αβορίτι Δωρίδας, σε παιδική ηλικία όμως κατέφυγε με την οικογένειά του στη Λιβαδειά, μετά από το φόνο του πατέρα του από τουρκαλβανούς. Πέρασε επώδυνα και στερημένα παιδικά χρόνια. Από το 1804 ως το 1811 εργάστηκε ως ψυχογιός. Το 1811 εγκαταστάθηκε στην Άρτα, όπου εργάστηκε αρχικά ως επιστάτης στο σπίτι του Θανάση Λιδωρίκη και στη συνέχεια έκανε περιουσία ως έμπορος και τοκογλύφος. Το 1820 μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία και διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο στην Επανάσταση. Πολέμησε σε πολλές μάχες, τραυματίστηκε πολλές φορές, συχνά βαριά. Οι πληγές του οδήγησαν το κορμί του σε σταδιακή σήψη, η οποία τον συνόδεψε για την υπόλοιπη ζωή του. Μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους και την άφιξη του Καποδίστρια διορίστηκε γενικός αρχηγός της εκτελεστικής δύναμης της Πελοποννήσου, θέση την οποία έκρινε ως υποτιμητική της προσφοράς του και η οποία τον οδήγησε σε πικρία. Την περίοδο εκείνη ο Μακρυγιάννης έμαθε να γράφει, ώστε να μπορέσει να γράψει τα Απομνημονεύματά του, τα οποία θεωρήθηκαν από τους ιστορικούς της νεοελληνικής λογοτεχνίας ως πρότυπο γλωσσικού ύφους και αφηγηματικής τεχνικής και τον τοποθέτησαν στο χώρο του έντεχνου λόγου. Μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια, τον οποία θεωρούσε υπαίτιο για την άδικη στάση του κράτους έναντι των αγωνιστών του ’21 τάχθηκε υπέρ των Συνταγματικών. Απογοήτευση δοκίμασε και από τη στάση του Όθωνα και αποσύρθηκε στο σπίτι του στη σημερινή περιοχή της Αθήνας που φέρει το όνομά του, μαζί με τη γυναίκα του Αικατερίνη Σκουζέ, με την οποία απέκτησε δώδεκα παιδιά. Επανήλθε στον πολιτικό χώρο λίγο αργότερα και ως το 1834 εκλέχτηκε κατ’ επανάληψιν δημοτικός σύμβουλος της πρωτεύουσας. Οι ενέργειές του για παραχώρηση Συντάγματος οδήγησαν σε κατ’ οίκον περιορισμό του, συνέχισε ωστόσο να αγωνίζεται και διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην εξέγερση της 3ης Σεπτεμβρίου του 1843. Το 1853 φυλακίστηκε με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας και αποφυλακίστηκε ένα χρόνο αργότερα με ενέργειες του Δ.Καλλέργη. Από τότε αποσύρθηκε στο σπίτι του και μόνο μετά την έξωση του Όθωνα ξαναπήρε τιμητικά τον τίτλο του υποστράτηγου και το 1864 του αρχιστράτηγου. Την ίδια χρονιά εκλέχτηκε πληρεξούσιος Αττικής με απόφαση της Εθνικής Συνέλευσης. Πέθανε στην Αθήνα από εξάντληση. Στο λογοτεχνικό του έργο ανήκουν επίσης τα Οράματα και θάματα, γραμμένα κατά τη διετία 1851-1852. Για περισσότερα βιογραφικά στοιχεία του Ιωάννη Μακρυγιάννη βλ. Κεχαγιόγλου Δημήτρης, «(Γιάννης) Μακρυγιάννης», Η παλαιότερη πεζογραφία μας. Από τις αρχές της ως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο Β΄,1, σ.252-270. Αθήνα, Σοκόλης, 1999, Κορομηλάς Γ.Δ., «Μακρυγιάννης Ιωάννης», Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια 16. Αθήνα, Πυρσός, 1931, Ξανθοπούλου - Κυριακού Α., «Μακρυγιάννης», Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό 5. Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1986, Σταμέλος Δημήτρης, «Μακρυγιάννης Γιάννης», Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας 9. Αθήνα, Χάρη Πάτση, χ.χ. και «Χρονολόγιο Στρατηγού Μακρυγιάννη», Διαβάζω 101, 5/9/1984, σ.32-35 (Πηγή: Αρχείο Ελλήνων Λογοτεχνών, Ε.ΚΕ.ΒΙ.).

Ο Νικόλαος Κασομούλης (1795-1872), ο αθάνατος ήρωας του 1821, με τα "Ενθυμήματά του" προσφέρει σε όλους τους Έλληνες ένα ανεκτίμητο ιστορικό θησαυρό, που θα συγκινήσει και θα διδάξει τις επερχόμενες γενεές. Υπήρξε ένας από τους κύριους οργανωτές της επανάστασης του Ολύμπου και μετά την αποτυχία της, κατέφυγε στην περιοχή του Ασπροπόταμου και έγινε γραμματικός του καπετάνιου Στορνάρη, τον οποίο και ακολούθησε σε όλες τις μάχες. Περιγράφει επίσης με κάθε λεπτομέρεια την Καποδιστριακή περίοδο μέχρι το 1833. Στο έργο του Κασομούλη καταγράφεται επίσης και η άγνωστη ιστορία του Αρματολισμού στα προεπαναστατικά χρόνια, κυρίως στη Βόρεια Ελλάδα. Αναμφισβήτητα τα "Ενθυμήματα" του Ν. Κασομούλη, όπως όλοι οι ιστορικοί συμφωνούν, αποτελούν ένα ανεκτίμητο ιστορικό κειμήλιο για τους απανταχού Έλληνες.

Χρυσανθόπουλος, Φώτιος ή Φωτάκος (1798-1878). Αγωνιστής του 1821, υπασπιστής του Θ. Κολοκοτρώνη και απομνημονευματογράφος. Ο πατέρας του ήταν ο ιερέας παπα-Γιαννάκης, γι' αυτό και τα αδέρφια του ονομάστηκαν Παπαγιαννακόπουλοι. Γεννήθηκε στα Μαγούλιανα Γορτυνίας. Την εποχή που η Φιλική Εταιρεία δυνάμωνε, βρίσκεται στην Ρωσία ως εμποροϋπάλληλος. Μυείται στην Εταιρεία και μεταβαίνει στα Λαγκάδια Γορτυνίας για να συναντήσει τον Κανέλλον Δεληγιάννην. Στο ξέσπασμα της Επανάστασης, βρίσκεται εξω από την Τρίπολη με τον Δεληγιάννη. Ο Κολοκοτρώνης τον ονομάζει πρώτο καπετάνιο του λόχου που πρωτοίδρυσε στο χωριό Πιάνα της Τρίπολης. Στα χρόνια του Καποδίστρια ήταν ταγματάρχης και στην εποχή του Όθωνα διορίστηκε δασάρχης. Τα Απομνημονεύματά του αποτελούν πολύτιμη ιστορική πηγή, γιατί ως υπασπιστής του Κολοκοτρώνη είχε την δυνατότητα να γνωρίζει πρόσωπα και γεγονότα.Έγραψε επίσης τον Βίο του Παπαφλέσσα και τους Βίους Πελλοπονησίων ανδρών.